Urartu krallığının başkenti Tuşpa’dan (Van kalesinden) bir günlük yürüyüş mesafesi (28 km) uzaklıkta olan Ayanis kenti gölün doğu kıyısında doğal bir kayalık üzerine kurulmuştur. 6 hektarlık sitadel, bu doğal kayalığın üzerinde yükselirken 80 hektarlık dış kent ise sitadel civarındaki araziye yayılır. Etrafı çok yüksek olmayan dağlarla çevrili kent sitadelinin olduğu alan, Van Gölü’ne ve karşısındaki Süphan Dağı’na oldukça hâkim olması ile özel bir lokasyona sahiptir.

Süphan Dağı Urartu tarafından kutsanıp tanrısallaştırılmış ve adına da Tanrı Eiduri denmiştir. Rusa kurduğu bu kenti de onun adıyla tanımlamış, kentin inşa kitabesinde “Tanrı Dağ Eiduri’nin karşındaki Rusa’nın kenti” olarak söz etmiştir. Bu tanımlama ile kutsallığı vurgulanan Ayanis’in dini ve krali bir kent olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca gölün en temiz en güzel sahillerine de ev sahipliği yapan kentin çevresi, doğal peyzajı ile dikkati çeker. Bu özellikli konumu göz önünde bulundurulduğunda Urartu kralının burada krali bir kent kurmuş olması, “Kraliyetin yazlığı olabilir mi?” sorusunu da akıllara getirir. Bu bakımdan Ayanis, Urartu kültürünün göl ile ilişkisini ve bakış açısını analiz edebilmek için de özel bir yerdir.

Ayanis kentinin arkeolojik olarak keşfi oldukça yenidir. 1970 li yıllarda buradan Van Müzesi’ne gelen arkeolojik malzemeler sayesinde arkeologların ilgisini çeker. Alanda yapılan kısa incelemelerden ve tescillenmesinden sonra ilk bilimsel çalışmalar 1989 yılında başlar. Bu yıldan 2013 yılına değin kazıları Prof. Dr. Altan Çilingiroğlu başkanlığında uluslararası bir ekip sürdürür. 2014 yılı itibarı ile kazıların yönetimini yine bu ekip içerisinde yetişmiş olan Prof. Dr. Mehmet Işıklı devralır. 2021 yılında 33. Yılını kutlayan bu kazılar hala ilk günkü heyecanla devam etmektedir.

Yarım asırdan fazladır devam eden Ayanis kazıları büyük oranda sitadelde devam etmiş, kısa bir sürede olsa halkın yaşadığı dış kentte bazı çalışmalar yürütülmüştür. Kısa ama verimli dış kent kazıları Urartu sivil halkının sosyo – ekonomik yaşamına dair bize çok değerli bilgiler sunmuştur. Şimdiye değin kalelerden, sitadellerden ve dolayısıyla elitlerden bildiğimiz Urartulara dair bilgilerimize, Ayanis dış kent kazıları ile birlikte halkın yaşam alanlarını görebileceğimiz yeni bilgiler eklemiştir.

Öte yandan 33 yıllık kazılarda sitadelde birçok krali ve dini mekân ortaya çıkarılırken on binlerce buluntu ile Urartu kültür envanterinin en zengin örnekleri ele geçirilmiştir. Bunlar bugün Van Müzesi’nin en değerli koleksiyonlarını oluşturmaktadır. Bu koleksiyonda özgün ve ince işçilikleri ile dikkati çeken yüzlerce metal eser, pişmiş topraktan objeler, taş eserler ve yazıtlar, mühürler bulunmaktadır. Öte yandan sitadel içerisindeki anıtsal yapılar sahip oldukları olağan üstü mimari detayları ile dikkat çekerler. Bilhassa Tapınak alanındaki özel krali dini yapılar, sıradışı mimari taş süslemeleriyle hem ülkemizin hem de insanlığın ortak kültürel mirasının en nadide örnekleri arasındadır.

Ayanis kazıları sunduğu eşsiz envanteri ve bilgileri ile şu an Urartu arkeolojisinin en önemli projelerinden biri durumundadır. Hali hazırda var olan zengin veri gruplarına rağmen Ayanis kazıları Urartu arkeolojisine dair birçok bilineni değiştirdiği, detaylı bilgi sağladığı gibi yeni sorularında sorulmasına neden olmuştur. Bu durum elbette ki bilimsel çalışmaların ve bakış açısının doğasının bir gereğidir. Ayanis üzerinden Urartu’ya dair sorulan sorular da Urartu Arkeolojisinin ilerlemesinde lokomotif görevi görecektir.